داروهای اعصاب، از عوامل مهمی برای مهار و کنترل بیماری‌های مغزی و بازگرداندن آرامش به ذهن بیماران هستند. این داروها با اثرگذاری بر روی مکانیسم‌های پیچیده عصبی، علائم ناتوان‌کننده‌ای مانند تشنج، نوسانات خلقی و حملات میگرن را کنترل می‌کنند. در این مقاله، به بررسی اجمالی چهار دارو اعصاب پرکاربرد، یعنی فنوباربیتال، سدیم والپروات، فنی تویین و کاربامازپین، می‌پردازیم. با شناخت سازوکار، کاربردها، عوارض جانبی و تداخلات دارویی این داروها، می‌توان به استفاده بهینه و ایمن‌تر از آن‌ها در درمان اختلالات عصبی دست یافت.
فنوباربیتال (Phenobarbital)
فنوباربیتال یک پودر کریستالی سفید رنگ با فرمول شیمیایی C12H12N2O3 ، یک ترکیب ضد تشنج ، ضد صرع و آرامبخش از خانواده باربیتورات‌ها است. فنوباربیتال با اتصال به گیرنده GABAA در مغز عمل می‌نماید. این گیرنده یک کانال یونی کلرید را کنترل می‌کند. اتصال فنوباربیتال به گیرنده GABAA باعث افزایش ورود یون کلرید به داخل نورون‌ها می‌شود. این امر منجر به هیپرپلاریزاسیون نورون‌ها و کاهش تحریک‌پذیری آن‌ها می‌گردد. در نتیجه، فعالیت الکتریکی مغز کاهش یافته و اثرات ضد تشنج،آرامبخش-خواب‌آور ایجاد می‌نماید. درواقع، فنوباربیتال به طور مستقیم بر چرخه‌های سلولی در مغز تأثیر نمی‌گذارد بلکه اثر اصلی آن بر روی انتقال سیناپسی و فعالیت الکتریکی نورون‌ها است.به علاوه، از این دارو برای کاهش علائم ترک الکل مانند تشنج و کاهش سطح بیلی‌روبین در نوزادان مبتلا به زردی (یرقان) نیز استفاده می‌شود. موارد منع مصرف فنوباربیتال شامل حساسیت به باربیتورات‌ها، پورفیری حاد متناوب، نارسایی کبدی، نارسایی تنفسی و در ضمن اعتیاد به الکل یا مواد مخدر (به جز در موارد ترک تحت نظر پزشک) ذکر شده است. این ترکیب با داروهای آرامبخش-خواب‌آور دیگر (بنزودیازپین‌ها، داروهای ضد افسردگی سه حلقه‌ای)، داروهای ضد انعقاد (وارفارین)،داروهای ضد قارچ (کتوکونازول، ایتراکونازول)،داروهای ضد ویروس (مهارکننده‌های پروتئاز HIV) و داروهای ضد بارداری خوراکی دارای تداخل مصرف هستند. عوارض جانبی اختصاصی این دارو شامل افت فشار خون، برادی‌کاردی، واکنش‌های آلرژیک، وابستگی دارویی و سندرم ترک (در صورت قطع ناگهانی دارو) می‌باشد.
سدیم والپروات (Sodium Valproate)
سدیم والپروات با فرمول شیمیایی C8H15NaO2 یک ترکیب ضد تشنج بوده و برای درمان اختلالات دوقطبی و میگرن نیز استفاده می‌شود. مکانیسم دقیق اثر سدیم والپروات به طور کامل شناخته نشده است، اما اعتقاد بر این است که احتمالاً از طریق چندین مکانیسم زیر عمل می‌نماید:
- مهار کانال‌های سدیم وابسته به ولتاژ: مانند فنی‌توئین و کاربامازپین، سدیم والپروات نیز با مهار این کانال‌ها از دپلاریزاسیون بیش از حد نورون‌ها و انتشار غیرطبیعی تکانه‌های عصبی جلوگیری می‌کند. این کانال‌ها مسئول ورود یون‌های سدیم به داخل نورون‌ها در حین دپلاریزاسیون غشاء هستند.
- افزایش سطح GABA در مغز: GABA یک انتقال دهنده عصبی مهاری در مغز است. سدیم والپروات با افزایش سطح GABA، فعالیت عصبی را کاهش می‌دهد.
- مهار کانال‌های کلسیم:سدیم والپروات می‌تواند با مهار کانال‌های کلسیم، آزادسازی انتقال دهنده‌های عصبی را کاهش دهد.
مشابه با فنوباربیتال، سدیم والپروات نیز به طور مستقیم بر چرخه‌های سلولی در مغز تأثیر نداشته و عملکرد آن بر روی انتقالات سیناپسی و فعالیت الکتریکی نورون‌ها است. موارد منع مصرف این دارو شامل حساسیت به سدیم والپروات یا هر یک از اجزاء آن، بیماری کبدی،اختلال چرخه اوره،پورفیری و بارداری (به ویژه در سه ماهه اول) گزارش شده است. مصرف سدیم والپروات در دوران بارداری می‌تواند خطر نقایص مادرزادی، به ویژه نقص لوله عصبی، را به طور قابل توجهی افزایش دهد.لازم به ذکر است که سدیم والپروات می‌تواند با داروهای مختلفی از جمله داروهای ضد انعقاد (وارفارین)، داروهای ضد افسردگی (مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین)،داروهای ضد تشنج دیگر (فنی‌توئین، کاربامازپین)،آسپرین و حتی الکل تداخل داشته باشد. از عوارض جانبی اختصاصی این دارو می‌توان به آسیب کبدی، پانکراتیت، سرکوب مغز استخوان، افکار خودکشی و ناهنجاری‌های جنینی اشاره کرد.
فنی‌توئین (Phenytoin)
فنی‌توئین با فرمول شیمیای C15H12N2O2 از خانواده هیدانتوئین‌ها، یک پودر کریستالی سفید تا کمی مایل به زرد، بدون بو و با طعم تلخ است. کنترل انواع مختلف تشنج، به ویژه تشنج‌های تونیک-کلونیک، تشنج‌های پارشیال و تشنج‌های ناشی از ضربه به سر از موارد تجویز این دارو است. فنی‌توئین با مهار کانال‌های سدیم وابسته به ولتاژ در نورون‌ها عمل می‌کند. بنابراین عملکرد اصلی آن بر روی انتقالات سیناپسی خواهد بود. موارد منع مصرف این دارو شامل حساسیت به فنی‌توئین یا سایر هیدانتوئین‌ها، بلوک دهلیزی-بطنی درجه دو یا سه، سندرم آدامز-استوکس و پورفیری حاد متناوب است. فنی‌توئین می‌تواند با داروهای مختلفی مانند داروهای ضد انعقاد (وارفارین)، داروهای ضد قارچ (فلوکونازول، ایتراکونازول)،داروهای ضد افسردگی (مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین)، داروهای ضد سل (ایزونیازید، ریفامپین) و داروهای ضد بارداری خوراکی تداخل داشته باشد. مصرف فنی‌توئین در دوران بارداری، به ویژه در سه ماهه اول، می‌تواند خطر نقایص مادرزادی را افزایش دهد.آریتمی قلبی، نارسایی کبدی، واکنش‌های آلرژیک شدید، افکار خودکشی و اختلالات خونی از عوارض اختصاصی این ترکیب دارویی است.
کاربامازپین (Carbamazepine)
کاربامازپین با فرمول شیمیاییC15H12N2O از خانواده ایمنواستیل اوره‌ها است که برای کنترل انواع مختلف تشنج، دردهای نوروپاتیک و اختلالات دو قطبی تجویز می‌شود. کاربامازپین با مهار کانال‌های سدیم وابسته به ولتاژدر نورون‌ها عمل می‌کند. حساسیت به کاربامازپین یا داروهای ضد افسردگی سه حلقه‌ای، سابقه سرکوب مغز استخوان، پورفیری حاد متناوب و بلوک دهلیزی-بطنی از موارد منع مصرف این دارو است.تداخلات دارویی این ترکیب شامل داروهای ضد انعقاد (وارفارین)، داروهای ضد قارچ (کتوکونازول، ایتراکونازول)، داروهای ضد افسردگی (مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین)، داروهای ضد بارداری خوراکی، داروهای ضد سل (ایزونیازید، ریفامپین) و داروهای ضد ویروس (مهارکننده‌های پروتئاز HIV) است. سرکوب مغز استخوان، نارسایی کبدی، واکنش‌های آلرژیک شدید، افکار خودکشی، اختلالات خونی و سندرم استیون جانسون از عوارض جانبی اختصاصی این دارو می‌باشند.
عوارض جانبی شایع و ملاحظات
عوارض جانبی شایع این داروها شامل سرگیجه، خواب‌آلودگی، عدم تعادل، تهوع، استفراغ، یبوست، خشکی دهان و تاری دید است. در ضمن، شروع و قطع ناگهانی این داروها می‌تواند عوارض جانبی خطرناکی به همراه داشته باشد. پزشک معمولاً دوز دارو را به تدریج افزایش یا کاهش می‌دهد. در طول درمان با این داروها، انجام آزمایش‌های خون منظم برای بررسی عملکرد کبد، کلیه و سطح دارو در خون ضروری است.
نتیجه گیری
داروهای اعصاب نام برده با وجود تفاوت‌ها در مکانیسم اثر و کاربرد، همگی با هدف بازگرداندن تعادل به فعالیت الکتریکی مغز و کاهش علائم ناتوان‌کننده عصبی، به یاری بیماران می‌شتابند. با این حال، توجه به این نکته حائز اهمیت است که تجویز این داروها باید با دقت و با در نظر گرفتن شرایط خاص هر بیمار، از جمله سن، جنس، سابقه پزشکی، شدت بیماری و داروهای مصرفی دیگر، صورت گیرد. همچنین، آگاهی‌بخشی به بیماران در مورد عوارض جانبی احتمالی و لزوم پیگیری منظم توسط پزشک، نقش مهمی را در به حداقل رساندن خطرات و افزایش اثربخشی درمان ایفا می‌کند. به خاطر داشته باشید که این اطلاعات فقط برای افزایش آگاهی شما ارائه شده است و نباید به عنوان جایگزینی برای مشاوره با پزشک در نظر گرفته شود.
سخن پایانی
آزمایشگاه آریانا، با برخورداری از آخرین تجهیزات آزمایشگاهی و تیم تخصصی مجرب، آماده ارائه خدمات با بالاترین دقت و کیفیت به مراجعان گرامی در این زمینه (آزمایش‌های مرتبط با تعیین غلظت داروها توسط تکنیک HPLC و موارد مشابه) خواهد بود.
